Đình làng là nơi diễn ra các lễ hội truyền thống, các trò chơi dân gian, các sinh hoạt văn hoá văn nghệ của nhân dân trong làng, lễ hội dân gian truyền thống hay nói theo lối nói của người dân là “hội làng”, “hội làng quê” là biểu hiện tổng hợp và tập trung cao nhất của văn hoá làng xã. Lễ hội thu hút vào nó không chỉ những thành phần tín ngưỡng, tôn giáo, những trò vui chơi, hội đám mà còn là toàn bộ sinh hoạt nông thôn với phong tục tập quán cho tới các nghề nghiệp truyền thống.
Đình làng - nơi diễn ra cả phần lễ và phần hội của làng - là không gian quan trọng nhất của lễ hội làng. Trong ngày lễ hội, đình làng không chỉ là nơi diễn ra lễ cúng tế các vị thần mà còn là một sân chơi lớn, một sân khấu, một câu lạc bộ chung của nhân dân trong làng, thậm chí còn thu hút nhân dân các làng khác tới tham dự. Ca dao còn phản ánh không khí hội hè tưng bừng với các trò chơi dân gian sinh động:
Trong đình nhạc múa đôi bên
Dưới sông chèo hát lại dìm bóng trâu
Bắt dê, bắt vịt, leo cầu
Lại đây anh kể trước sau mọi trò.
Các đình làng ở Phú Thọ hầu như đều có hội mở theo lệ, trừ một số trường hợp cá biệt, chỉ làm lễ mà không có hội như đình Nông Trang (không có trường hợp có hội mà không có lễ). Hội làng thường mở vào mùa xuân, khi công việc mùa màng tạm ngơi. Đình làng là nơi diễn ra lễ hội và nhân dân cả làng đều tham gia. Phần lễ tổ chức ở đâu cũng trang trọng, phần hội làng nào tổ chức cũng vui vẻ, chẳng thế mà nhân dân ta có câu thành ngữ “vui như hội “. Bên cạnh những điểm chung của hội làng như những nơi khác, ở mỗi làng lại có nét độc đáo riêng trong lễ hội của làng mình tạo thành những dấu ấn đặc sắc. Đó là những lễ hội đặc biệt, những trò chơi, trò diễn độc đáo những làn điệu dân ca cổ truyền... mà ở nơi khác không có đã tạo nên sự phong phú, đa dạng cho lễ hội ở Phú Thọ.
Đình Hùng Lô còn gọi là đình Xốm thuộc xã Hùng Lô, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ.
Rước kiệu đình Hùng Lô
Đình Hùng Lô được xây dựng ở vị trí trung tâm xã, trên một quả đồi thấp gọi là đồi Con Cua. Theo các cụ cao tuổi ở Hùng Lô kể lại thì đình được làm trên mai con cua. Đình quay về hướng Tây, trông về núi Nghĩa Lĩnh nơi có mộ Vua Hùng. Cạnh đình có hồ nước, xung quanh đình là xóm làng đông đúc, thật là một nơi sơn thuỷ hữu tình.
Đình Hùng Lô được kiến trúc theo kiểu chữ nhị gồm có tiền tế và đại bái, ở giữa thêm long đình. Tiền tế gồm 7 gian, 2 dĩ. Đại bái gồm 3 gian có hàng hiên chạy xung quanh. Xung quanh tứ trụ đều được trạm trổ cảnh vật, các đầu bẩy ngoài hàng hiên phía trước đều chạm rồng, mồm ngậm ngọc. Trên mái được lợp ngói mũi hài đã phủ rêu phong đượm thêm phần cổ kính. Nhìn chung toàn bộ các bức chạm của đình còn lại đều thể hiện được những nét đặc trưng của nghệ thuật điêu khắc thời hậu Lê với kỹ nghệ chạm bong thật tỉ mỉ, khéo léo. Những đường nét mềm mại, tinh vi thể hiện tài năng điêu luyện của người nghệ sỹ dân gian đã để lại cho chúng ta những tác phẩm nghệ thuật dân gian có giá trị.
Đình Hùng Lô thờ Hùng Vương thứ 18.
Hàng năm đình Hùng Lô có 12 ngày tiệc trong đó có 3 ngày tiệc chính: Ngày 7 tháng Giêng tiệc cầu đinh; Ngày 10 tháng 3 hội Đền Hùng có rước kiệu; Ngày 12 tháng 9 tiệc lệ của làng.
Còn những ngày khác tính theo xuân thu nhị kỳ. Trong 3 ngày tiệc chính, riêng tiệc 10 tháng 3 có rước kiệu Đền Hùng được tổ chức với nghi lễ long trọng, ngày này cũng được coi như ngày hội của cả làng.
Hàng năm cứ đến ngày mùng 10 tháng 3 âm lịch, khi con cháu khắp nơi hành hương về cội nguồn thì dân làng Hùng Lô cũng náo nức chuẩn bị cho ngày hội của làng mình. Hội rước kiệu về Đền Hùng được tổ chức chu đáo và trang nghiêm.
Hội làng Xốm mở từ ngày mùng 9 tháng 3 (âm lịch). Sau nghi lễ tại đình, công việc hối hả chuẩn bị cho đoàn rước kiệu lên đường về Đền Hùng vào chiều mùng 9 tháng 3. Kiệu rước được trang hoàng lộng lẫy. Trung nam 300 người mặc quần áo trắng, chân cuốn xà cạp, đội nón, áo nỉ, thắt lưng hoa lý. Ông Mạnh bái ngồi trên xe, hai bên có người che lọng, người kéo xe, bưng tráp (tất cả người phục vụ là 12 người). Đi sau kiệu là các cụ trong đoàn tế mặc áo thụng đi hia, đầu đội mũ cánh buồm, chân bước khoan thai, tiếp đến là các trung nam vác cờ, quạt. Dân chúng và người phục vụ gánh theo cơm nước. Đoạn đường rước kiệu dài khoảng 9 km từ đình Hùng Lô qua Kim Đức về Đền Hùng. Trên đường đi có phường chèo, bát âm, múa sư tử... Mười hai ông cai cơ cưỡi ngựa chạy đi chạy lại giữ trật tự, đảm bảo an toàn cho đoàn rước kiệu. Tối mùng 9, đoàn rước tới đền Giếng thì hạ kiệu, nghỉ ngơi để sáng mùng 10 rước kiệu lên đền Thượng dâng lễ. Buổi chiều, mùng 10 tháng 3, đoàn rước kiệu lại trở về nhà ông Mạnh bái. Gia đình ông Mạnh bái lo cơm nước cho tất cả đoàn. Sau đó, kiệu mới được rước ra đình thắp hương hạ lễ, thụ lộc. Hội làng Xốm được kéo dài hết ngày 11 tháng 3. Lễ hội rước kiệu đình Hùng Lô, bên cạnh các nghi lễ thể hiện lòng thành kính, suy tôn vị thành hoàng làng, thực sự còn là một cuộc diễu hành mang tính hoàn thiện về nghi lễ và thẩm mỹ. Hội làng còn là dịp để nhân dân thể hiện những khát vọng, ước mơ của mình về một xã hội thanh bình, no ấm, yên vui, giàu lòng nhân ái, cũng là một dịp để gắn kết cộng đồng ngày càng thêm chặt chẽ.
Đình Chàng Đông phường Thanh Miếu, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ. Đình Chàng Đông là di tích lịch sử văn hoá trong hệ thống các Di tích Kinh đô Văn Lang xưa. Theo truyền thuyết đã từng là kho chứa quân lương của thời Hùng Vương. Hiện nay đình được xây dựng tại trung tâm của làng trên một gò cao thoai thoải, đình quay về hướng Nam, xung quanh có nhiều cây xanh, tỏa bóng mát.
Đình Chàng Đông
Trong cuộc kháng chiến của dân tộc đình Chàng Đông đã bị dỡ bỏ làm sân kho, trường học... Năm 2002 đình đã được xây dựng lại trên nền móng cũ, với kiến trúc chắc khoẻ theo kiểu chữ Đinh gồm đại bái và hậu cung. Đại bái đình gồm 3 gian với 12 cột được xây bằng xi măng kiên cố, trên bờ nóc mái đắp nổi hình “Lưỡng long chầu nguyệt”. Cửa thiết kế kiểu bức bàn 4 cánh cột xi măng chắc khoẻ.
Hậu cung của đình gồm 2 gian, ban thờ xây bệ xi măng, phía trên ban thờ có ghi 3 chữ “Sinh vi tướng”. Phía ngoài án gian gỗ có treo hệ thống hoành phi câu đối.
Đình Chàng Đông thờ Đức phụ quốc la Thành Đại Vương tên húy là Lữ Gia.
Hàng năm từ mồng 3 đến mồng 6 tháng Giêng tích lệ hiển thần. Nhân dân thôn Chàng Đông tổ chức lễ hội và lễ rước từ đình ra miếu đến Chàng Nam nghỉ tế, sau đó rước ngược trở lại đình. Trong lễ hội có tổ chức nhiều trò chơi dân gian như: Vật, kéo co, chọi gà...
Trò chơi kéo co ở Chàng Đông được tổ chức tại đình gồm một sợi dây thừng dài khoảng 40m đã được chuẩn bị sẵn, ở giữa sợi dây buộc một dải vải đỏ làm điểm chuẩn. Bốn giáp chọn các trai làng khoẻ mạnh, lanh lợi chia làm hai bên kéo sợi dây về phía mình trong tiếng trống, tiếng reo hò cổ vũ của dân làng. Trò chơi kéo co ở Chàng Đông là trò chơi vui nhộn, lành mạnh được dân làng hưởng ứng nhiệt tình, vui vẻ.
Đình Dữu Lâu thuộc phường Dữu Lâu, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ.
Thôn Dữu Lâu hay còn gọi “làng Trầu”, một làng có sự tích “trầu cau” tục ăn trầu, một nét văn hoá đặc sắc gắn liền với thời đại các Vua Hùng.
Đình Dữu Lâu được xây dựng trên khu vực Vườn Đền, xóm Ô Rồng. Đình quay về hướng Đông - Bắc theo dòng Lô Giang, phía sau đình là Đồi Gầu.
Đình được bố cục theo kiểu chữ Đinh gồm 5 gian đại bái và 2 gian hậu cung. Cấu trúc bộ khung gồm 6 hàng cột, vì kèo kiểu thượng giường hạ kẻ giống các ngôi đình cổ. Nóc đình trang trí lưỡng long chầu nguyệt, các đầu bẩy, cốn nách, cốn mê được chạm khắc hoa văn mây, cây cỏ. Đó là những hình thức trang trí hoa văn truyền thống của đình làng. Đình Dữu Lâu thờ: Sự tích Tản Viên - Quý Minh; Sự tích Lang Liêu; Sự tích trầu cau.
Hàng năm đình Dữu Lâu tổ chức 4 lễ hội theo âm lịch: Hội mùng 6 tháng Giêng rước vua từ miếu ra đình làm lễ Hội mùng 10 tháng 3 Giỗ Tổ; Hội mùng 5 tháng 5 thi thổi xôi, chè kho, tổ chức cướp cầu mong mưa thuận gió hoà, mùa màng tốt tươi; Hội mùng 10 tháng 10 lễ cầu mùa tổ chức đánh lốc...
Hội đình Dữu Lâu có trò chơi đánh Phết, nhân dân quen gọi là đánh lốc. Ở đây khác với một số nơi khác là chơi cả hai quả lốc. Trước khi vào đám ông từ cử hành nghi lễ tắm lốc tại đình làng.
Ngoài hương hoa lễ vật trên bàn thờ có đặt 5 quả lốc (quả cầu) nhỏ sơn son thếp vàng, bên mỗi quả đặt một cái que nhỏ tượng trưng cho gậy phết. Người chơi đều là những trai tráng, chia làm hai phe, mỗi phe cử một đại diện bưng lên một chiếc mâm sơn son, trên đặt bát rượu. Ông từ rót rượu lên hai quả lốc rồi tung ra cho các phe lao vào cướp. Trong tiếng chiêng vang động và tiếng hò reo náo nhiệt, các chàng trai đều cố sức chen lấn nhằm cướp bằng được quả lốc, hy vọng năm mới sẽ may mắn thịnh vượng. Trò vui kết thúc khi hai chàng trai khoẻ mạnh và dũng cảm nhất giơ cao hai quả lốc trong tiếng reo mừng của dân làng.
Tiếp theo phân cướp lốc bằng tay là trò đánh lốc bằng gậy. Theo các cụ già kể lại thì trò cướp lộc phải có 6 người chơi, trong đó một người giữ lỗ cái ở giữa, 4 người giữ lỗ con xung quanh. Mỗi người cầm một gậy tre dài có hình khoăm ở đầu chọc vào giữ lỗ của mình còn lại mọi người có nhiệm vụ cầm gậy đi lùa lốc về lỗ cái. Những người giữ lỗ con xung quanh có nhiệm vụ hất quả lốc rơi vào lỗ cái và cũng không được để cho người lùa lốc thọc được gậy vào lỗ của mình. Nếu ai bị chọc gậy vào lỗ sẽ phải thay thế người đi lùa lốc. Cuộc chơi chỉ kết thúc khi quả lắc lọt được vào lỗ cái, một bàn lốc mới lại bắt đầu. Tục cướp lốc là diễn lại trò luyện quân của Thiều Hoa công chúa.
Ngoài tục cướp lốc, ở đình Dữu Lâu còn có trò kéo co rất hấp dẫn trong ngày hội làng. Dụng cụ để chơi rất đơn giản chỉ cần một sợi dây bện cho chắc, giữa buộc một miếng vải đỏ, giữa bãi vẽ một vạch vôi thẳng với ranh giới. Khi vào cuộc chơi người tham gia chia làm hai phe đứng hướng mặt vào nhau, mỗi phe vài chục người tay nắm chắc sợi dây thừng. Ở Dữu Lâu thường chọn các trai đinh khoẻ mạnh tham gia họ cong lưng, xoạc chân kéo sợi dây về phía mình. Người xem đứng vòng quanh hò la, đánh trống cổ vũ. Đôi khi cả mấy chục người kéo bị quá đà ngã đè lên nhau rất vui nhộn. Bên nào khoẻ hơn kéo được dây về phía mình.
N.A.T