Tiểu thuyết “Khói đỏ” được gọi là đỉnh cao trong sáng tác của nhà văn Cầm Sơn bởi lẽ cuốn tiểu thuyết được viết bằng tâm huyết, công phu, mỗi trang viết đều chứa chan cảm xúc, có sức cuốn hút đối với người đọc.
Tiểu thuyết là một thể loại văn xuôi có tính hư cấu, bằng cách thông qua câu chuyện và nhân vật để phản ánh hoặc tái hiện lại hiện thực cuộc sống và các vấn đề đang xảy ra trong xã một cách chi tiết và sâu sắc. Tiểu thuyết thường có cốt truyện phức tạp, mô tả và phân tích tâm lý nhân vật, bên cạnh đó còn tạo ra một thế giới tưởng tượng (hư cấu) mà người đọc có thể đắm chìm trong đó.
Để viết được một tiểu thuyết, đòi hỏi người viết phải có vốn sống, có sự trải nghiệm thực tế, cảm xúc sẽ giúp cho quá trình tái hiện hiện thực được phong phú và giúp tác giả có thể tự do sáng tạo và khám phá những khía cạnh mới của cuộc sống.
Tiểu thuyết Khói đỏ có một không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật thật rộng lớn, nhà văn đã tái hiện đời sống trong tính chất “toàn cảnh” (thời gian kéo dài vài chục năm, địa bàn rộng lớn từ Bắc vào Nam, nhiều biến cố, nhân vật, sự kiện...). Nguyên mẫu của nhân vật trung tâm được khai thác từ chính người cha đẻ của nhà văn, đó là một chiến sỹ tình báo hoạt động bí mật, đã phải xa gia đình một cách lặng lẽ và bí hiểm, để lại trong lòng người thân, gia đình sự lo lắng, phấp phỏng khôn nguôi. Nhân vật chính của Khói đỏ đã hy sinh trong thầm lặng khi thực thi nhiệm vụ, mấy chục năm sau người thân mới tìm được hài cốt. Câu chuyện về sự mất tích và lần tìm tung tích người thân không phải là câu chuyện hiếm có trong cuộc kháng chiến trường kỳ và gian khổ của dân tộc. Nhưng câu chuyện trong tiểu thuyết của nhà văn Cầm Sơn vẫn có sức hấp dẫn riêng, chính bởi lối viết đong đầy cảm xúc của nhà văn.
Nhân vật chính, cũng vì công tác của tổ chức giao phó nhiều lúc như phụ bạc gia đình, vợ con. Nói cách khác, nhân vật đã có “một số phận vinh quang và cay đắng” (Bùi Việt Thắng). Vâng, nhân vật Ký Khải có số phận vinh quang khi đảm trách những nhiệm vụ cao cả buộc phải hy sinh tình riêng vì Tổ quốc. Tuy nhiên cũng đầy cay đắng khi gánh chịu những nghi ngờ từ cả đôi bên “tổ chức”, phải giã biệt vợ trẻ và con thơ... Người vợ mà ông yêu thương nhất là một phụ nữ Việt Nam mang vẻ đẹp truyền thống, đầy nữ tính nhưng rất can trường và giàu lòng vị tha, nhân ái. Con trai của ông cũng hy sinh tại chiến trường. Người đọc rơi nước mắt khi nghe tâm sự thầm thì của bà Thúy, vợ Ký Khải “Dẫu sao thì đến giờ này tôi cũng đã tìm được rõ ràng tung tích của ông, linh hồn ông sẽ được siêu thoát cùng bao nhiêu đồng đội và chiến sĩ, đồng bào đã nằm xuống ngày ấy ở xứ sở đất đỏ miền Đông Nam Bộ gian lao và máu lửa này.
Còn thằng Nguyễn Xuân Hoàn, tôi không giữ được nó vì nó là con trai ông, mà tính tình, cốt cách của nó cũng giống ông. Nó bảo nó cần phải ra đi để tìm bố nó. Bây giờ bố con ông đã gặp được nhau chưa? Nó đã nằm lại cùng bao nhiêu đồng đội nữa ở Nghĩa trang Trường Sơn. Nếu nó chưa tìm thấy ông thì ông lại chịu khó đi tìm nó vậy...”. Thật sự, đó là những trang viết “chạm đến trái tim người đọc”. “Chạm đến trái tim người đọc”, còn phải kể đến các trang viết về những người phụ nữ từng gắn bó cuộc đời cùng nhân vật chính Ký Khải. Theo yêu cầu của tổ chức nên Ký Khải phải cưới “chị” Hải (con nhà gia thế, hơn Ký Khải 2 tuổi) làm vợ. Công bằng mà nói, chị Hải là người phụ nữ tốt bụng, mang trong mình đầy đủ những nét đẹp của một phụ nữ Việt Nam truyền thống. Cuộc hôn nhân là sự sắp đặt của tổ chức, của gia đình nhưng chị đã sống thật sự trọn
nghĩa, vẹn tình, khiến anh em, họ hàng, đồng đội của chồng và bạn bè, hàng xóm vị nể. Khi biết mình không có khả năng sinh con trai nối dõi tông đường cho nhà chồng, chị đã chủ động tác thành cho chồng với cô Thúy. Nhân vật Thúy (Tư Bích) vốn vừa là bạn, vừa là em, vừa là tri kỉ của Ký Khải. Họ đã từng thầm yêu trộm nhớ nhưng cũng chính do yêu cầu của tổ chức mà Ký Khải lấy vợ, để lại trong Thúy một khoảng trống tưởng chừng không gì bù đắp được. Mặc dù họ
chưa từng yêu đương, chưa từng thề non hẹn bể nhưng trong lòng cả hai đều cảm nhận được họ chính là một đôi uyên ương. Thúy vốn xinh đẹp, được học hành chu đáo nhưng cuộc sống cũng không ít thăng trầm. Tình duyên trắc trở, dang dở, Thúy đã từng rơi không ít nước mắt ấm ức, tủi buồn. Người phụ nữ thứ ba làm vợ Ký Khải, cơ bản cũng do yêu cầu của tổ chức (được diễn tả dưới góc nhìn cá nhân), lại chấp nhận mối tình được se duyên ngoài ý muốn. Nhân vật Ký Khải cuối cùng cũng có gia đình kề bên.
Câu chuyện mối tình trong chiến tranh được mô tả một cách hợp tình, hợp lý. Các nhân vật “chung chồng” không hề ghét bỏ, loại trừ nhau mà cùng làm công việc chăm chồng chính là chăm cho cán bộ Cách mạng, cho sự nghiệp, cho cái “ta” chung. Điều đó cho thấy, trong chiến tranh, nhiều thiệt thòi đã xuất hiện, gắn chặt với cuộc đời nhiều người, nhất là người phụ nữ.

Tuy nhiên, chiến tranh gian khó cũng khiến cho “người gần người hơn”, họ vượt lên trên những
cung bậc cảm xúc bình thường để trở nên đẹp đẽ hơn trong cuộc sống.
Nhân vật chính diện trong “Khói đỏ” hiện lên với những tính cách được định hình khá rõ nét. Nhân vật “phản diện” cũng được mô tả rất hấp dẫn, đặc biệt qua nhân vật Lê Khanh. Nhân vật Lê Khanh: nhiều mưu mô, sống tráo trở, cầu lợi, ích kỷ đại diện cho chủ nghĩa cá nhân cần phê phán. Khi tổ chức cần, Khánh luôn có lý do để “chuồn”, để tránh những công việc nguy hiểm đến tính mạng đồng nghĩa với việc đùn đẩy gian khổ, hy sinh cho người khác. Và thực tế, chính Lê Khanh đã đẩy hai cán bộ Việt minh (trong đó có anh Được - chồng cô Liên) vào cái chết. Khanh nhởn nhơ khi mọi người chịu đựng hy sinh gian khổ, Khanh sẵn sàng chấp nhận hôn nhân không hạnh phúc để cầu lợi. Khanh sống buông thả, ve vãn, tán tính các “cô gái nhà lành”, ve vãn hòng chiếm đoạt Thúy, khi biết chồng cô “đi xa không rõ tăm tích”...
Nhà văn Cầm Sơn khiến cho nhân vật trở nên sống động hơn khi được đặc tả qua hành động để bộc lộ tính cách. Tiểu thuyết “Khói đỏ” có nhiều trang cuốn hút người đọc, nhất là những đoạn miêu tả về cuộc đấu tranh nội tâm, những giằng xé và day dứt ám ảnh. Đó là khi Lê Khanh làm đến chức Chủ tịch huyện vẫn mò vào trại lợn để gạ gẫm Thúy. Khi đó, Thúy đã có khoảnh khắc đấu tranh, định tặc lưỡi cho qua vì biết với cương vị Chủ tịch huyện, Lê Khanh có thể lo cho mẹ con Thúy cuộc sống bớt gian nan, bớt lo toan về vật chất, đặc biệt lúc này khi Ký Khải biệt tăm không rõ nguyên nhân. Thúy cũng cô đơn lắm chứ và cũng có những khát khao, bản năng rất thực, rất đời. Nhưng chỉ trong chốc lát, ngay lập tức Thúy lấy lại bình tĩnh, đủ tỉnh táo để khẳng định mình không thể làm vậy, làm vậy là thỏa hiệp, mà thỏa hiệp đồng nghĩa với phản bội, phản bội chồng con và phản bội chính mình. Thúy rất ghét hai chữ phản bội...
Tiểu thuyết Khói đỏ có bố cục mạch lạc, lời văn giản dị nhưng có sức hấp dẫn đối với người đọc. Tư duy liền mạch khiến người đọc như bị cuốn theo dòng chảy ngôn từ, nhiều câu, nhiều đoạn giàu chất thơ, nhất là những trang miêu tả tình yêu của Thúy và Ký Khải, những lần gặp gỡ ngắn ngủi, lén lút, chớp nhoáng... Nhà văn Cầm Sơn miêu tả tình yêu nam nữ hay những diễn biến cảm xúc của con người một cách “vừa độ” không quá tả, không khiên cưỡng. Đó là một trong những lợi thế để cuốn tiểu thuyết này được coi là “cái đinh trong sự nghiệp sáng tác” của nhà văn Cầm Sơn (tính đến thời điểm này). Vì những thành công nổi trội đó mà người đọc có thể lướt qua hoặc thể tất cho đôi từ ngữ còn mang tính địa phương.
Và, đã là tiểu thuyết phải có hư cấu. Trong “Khói đỏ” có quan hệ đặc biệt giữa sự thật và hư cấu. Đó là nguyên mẫu của nhân vật Ký Khải chính là cha đẻ của tác giả. Tác giả đã từng tâm sự: “Bố tôi đi Nam, vào tận miệt cao su đi dễ khó về một thuở ngay khi tôi mới tám tháng tuổi. Vì vậy, trong lý lịch, tôi buộc phải khai “Bố mất tích”. Vì lý do này mà mặc dù phấn đấu hết cỡ tôi vẫn không được nhập ngũ và mãi đến năm 1993, khi là Phó Giám đốc Lâm trường rồi, tôi mới được kết nạp Đảng. Sau này tôi cũng mừng vì không biết bố tôi có thuộc diện hoạt động “trực tuyến” hay không, nhưng sau khi mất tích với cương vị Phó Bí thư Huyện ủy, tại địa bàn bố tôi hoạt động đều được xác nhận “không có cơ sở cách mạng nào bị vỡ, không có người tham gia hoạt động cách mạng nào bị lộ”. Mãi đến năm 2010, sau bốn lần vào Nam, sang tận Camphuchia gia đình chúng tôi mới tìm được hài cốt của bố tôi. Ghi lại chuyện này, tôi đã viết bút ký Hành trình sang Cambodia tìm cha ” (Congannhandan. Online, 12/9/2016).
Trong “Khói đỏ” sự thật và hư cấu đan xen, tạo cho người đọc cảm giác về các chi tiết trong đó rất thực, rất gần gũi với cuộc sống bình thường của mỗi con người. Tại sao nhà văn lấy nguyên mẫu là cha đẻ của mình? Có lần tác giả đã chia sẻ “Những tư liệu chiêm nghiệm trong cuộc sống thường nhật cả một đời người nếu chết đem theo thì phí quá, phải viết ra kèm theo chính kiến của mình giãi bày với cộng đồng cùng người thân và con cháu. Những mong đóng góp được một chút nhỏ nhoi cho đời sống văn hóa xã hội, cho nền văn học nước nhà”.
Và anh thực sự đã có những đóng góp tích cực cho nền văn học nước nhà. Nhà văn Cầm Sơn đã nhận Giải C của Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam, năm 2013 (tác phẩm Đỗ quyên đỏ); Giải thưởng Hùng Vương về VHNT lần thứ 7, năm 2015 của UBND tỉnh Phú Thọ. Sau “Khói đỏ”, tên tuổi của anh đã rõ nét hơn, sáng hơn trên văn đàn. Nhà văn Cầm Sơn có nụ cười rất đặc biệt, nụ cười tỏa sáng, vang, thân thiện và vô tư. Tôi tin chắc rằng anh đã dành nụ cười đó để đáp lại khen ngợi của độc giả. Và sẽ còn xuất hiện nhiều tiếng cười sảng khoái, vô ưu của nhà văn Cầm Sơn khi được khán giả chúc mừng cho những sáng tác tiếp theo của anh. Tôi hình dung và kỳ vọng thế.

                                                                                                           Đ.N.T