Hát Ghẹo là một loại hình dân ca đặc sắc ở tỉnh Phú Thọ. Hát Ghẹo thực chất là tên gọi của hình thức hát đối đáp giao duyên nam nữ của những người nông dân bình dị, một nắng hai sương, gắn bó với quê hương, đồng ruộng.
Hát Ghẹo là kiểu hát đối đáp, giao duyên nam nữ, nhưng là kiểu hát giao duyên theo phong tục “nước nghĩa” giữa trai gái Việt và Mường.Với cách xưng hô trang trọng, những ông già, bà già trong dịp tế lễ được gọi là "quan trùm", "bà trùm" và các anh, các chị được gọi là "quan anh", “quan chị”. Những bộ áo the, quần trắng, khǎn xếp đội đầu đẹp nhất dành cho ngày hội là trang phục của các “quan anh”. Áo nǎm thân, áo cánh trắng, quần lụa sồi, yếm điều, thắt lưng bao các mầu, xà tích đeo, khǎn mỏ quạ chít đầu là trang phục của các “quan chị”.
Hát Ghẹo là một bộ phận quan trọng trong văn hóa dân gian Phú Thọ. Nó là phương tiện truyền đạt tình cảm, diễn tả tâm hồn, tư tưởng của người dân nơi đây. Hát Ghẹo đã đi vào mọi mặt sinh hoạt của người dân. Nó ghi lại trong câu hát biết bao niềm vui, nỗi buồn, cái yêu, cái ghét, cái đau đớn giận hờn, cũng như hoài bão, ước mơ, chí khí của người dân Phú Thọ.
Vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau về nguồn gốc của hát Ghẹo Phú Thọ. Hiện nay, chưa có nhà nghiên cứu nào xác định được chính xác nguồn gốc, thời gian ra đời và sự hình thành, phát triển của hát Ghẹo.
Một số nhà nghiên cứu văn hóa dân gian ở tỉnh Phú Thọ cho rằng, hát Ghẹo được hình thành và ra đời bởi tục nước nghĩa (kết nghĩa) trong ngày hội xuân của các làng Nam Cường - xã Thanh Uyên, làng Bảo Vệ - xã Hương Nộn (Tam Nông), Hùng Nhĩ (Thanh Sơn). Họ quan hệ với nhau theo quy định, năm nay làng này mời, năm sau làng kia mời, theo chu kì hai năm đến lượt một lần. Chính vì vậy mà hát Ghẹo Phú Thọ còn gọi là “Hát nước nghĩa”.
Hát Ghẹo mang phong cách đậm đà bản sắc địa phương, phát triển liền mạch theo thời gian. Hát Ghẹo Phú Thọ không bị lẫn với hát Ghẹo ở bất cứ nơi nào. Nguồn gốc hát Ghẹo được gắn với câu chuyện dựng lại ngôi đình làng Nam Cường thờ Xuân Nương công chúa. Chuyện kể rằng ngôi đình làng thờ nữ tướng Xuân Nương bị cháy, trai tráng Nam Cường cùng nhau lên rừng đại ngàn kiếm gỗ về dựng lại đình. Đến địa phận xã Thục Luyện, mệt quá, trai tráng ngồi nghỉ chân, trai gái Mường biết vậy liền đưa thịt rừng, rượu thơm ra đãi. Lại cùng nhau lên rừng ngả gỗ đóng bè cho trôi theo dòng sông xuôi về. Qua địa phận xã Thục Luyện bè bị mắc cạn, đẩy mãi không qua, những cô gái Mường ở thôn Hùng Nhĩ đi hái mǎng về bèn khuyên vừa đẩy bè vừa hát thì thần thác mới hài lòng cho bè xuôi.
Quả thật, khi trai gái hai làng cùng nhau đẩy và hát đối đáp với nhau thì bè nhích dần rồi chảy về xuôi. Thác thần từ đó được gọi là thác "đôi ta", khúc hát đẩy bè trên được gọi là "hát Ghẹo" hay "Ghẹo nước nghĩa" (nghĩa là hát giữa các thôn làng kết nghĩa với nhau), "hát anh chị". Sở dĩ có tên "hát anh chị" vì hai bên hát đối đáp với nhau sẽ gọi nhau là anh, là chị. Hát Ghẹo ở Nam Cường trở nên nổi tiếng và được gọi là hát Ghẹo Nam Cường để phân biệt với hát Ghẹo của các vùng khác.
Một số nhà nghiên cứu văn hóa dân gian ngoài tỉnh, từ những năm 1957 - 1958 khi về Phú Thọ nghiên cứu hát Ghẹo thì lại có ý kiến cho rằng: Hát Ghẹo với tục kết nước nghĩa là hai hình thức cùng phát triển (chắc chắn không phải ra đời cùng một giai đoạn lịch sử mà ca hát tất phải có trước), nhưng đến một giai đoạn lịch sử nào đó (có thể vào thời Lý) giai đoạn hưng thịnh của văn hóa, việc lễ bái được xem là một việc hệ trọng bậc nhất ở nông thôn, ca hát của nam nữ thanh niên được xem là nhu cầu cần thiết, thì người dân đưa hát Ghẹo vào những dịp tế lễ hội hè, ca hát vui chơi, làm cho những ngày hội đầu xuân thêm đẹp và may mắn, cũng làm cho tình kết nghĩa giữa các làng có thêm màu sắc đậm đà.
Cũng có nhà nghiên cứu cho rằng: Hát Ghẹo không phải được hình thành và ra đời như một số nhà nghiên cứu địa phương và các cụ nghệ nhân kể. Nhưng hát Ghẹo và tục kết nước nghĩa lại có liên quan mật thiết với nhau. Có thể hát Ghẹo ra đời trước tục kết nghĩa, nhưng tục kết nghĩa lại chính là cái nôi để nuôi dưỡng, giữ gìn và phát triển hát Ghẹo. Chính tục kết nghĩa (nước nghĩa) ở Phú Thọ đã tạo cho hát Ghẹo có những lề lối, quá trình diễn xướng và có những lời ca, giai điệu khác so với hát Ghẹo ở vùng khác như hát Ghẹo Hưng Yên, hát Ghẹo Sơn Tây….
Thực tế khi tìm hiểu về hát Ghẹo Phú Thọ thì nguồn gốc và tên gọi của nó được hình thành từ những lời nói có điệu, có vần; rồi sau nữa là những câu ca dao, những bài thơ bình dân phát triển mà thành. Do mỗi vùng đều có sự khác nhau, nên hát Ghẹo ở các địa phương cũng có sự khác nhau. Hát Ghẹo Phú Thọ bị chi phối, tác động bởi những điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của vùng đất trung du nên nó có sự khác biệt so với các vùng khác. Để phân biệt hát Ghẹo của Phú Thọ với hát Ghẹo của các vùng khác, người dân nơi đây vẫn thường gọi hát Ghẹo là “Hát nước nghĩa”.
Hát Ghẹo Phú Thọ là một loại dân ca có một hoặc hai làn điệu (như ví và sổng chẳng hạn) và chủ yếu là vận dụng lời ca để đối đáp, trao đổi tâm tình với nhau.
Trải qua các thời kỳ lịch sử, hát Ghẹo phát triển và tồn tại cho đến ngày nay, vẫn giữ được âm điệu gắn bó chặt chẽ với ngôn ngữ, vẫn còn hàm chứa đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, trong quá trình sáng tạo và phát triển, hát Ghẹo cũng chịu sự ảnh hưởng bởi sự thịnh suy của lịch sử (nhất là những giai đoạn bị phong kiến phương Bắc đô hộ).
Hát Ghẹo Phú Thọ ngày nay vẫn có những bài hát mang dấu ấn của các địa phương khác, thể hiện ở các bài: Lý giao duyên hay trong các điệu ru…
Trong quá trình hình thành và phát triển, thông qua các ngôn ngữ rất đặc trưng đã giáo dục cho thế hệ trẻ về tình yêu quê hương, đất nước, tình yêu đôi lứa, đặc biệt là mối tình kết nghĩa keo sơn truyền thống giữa các làng, các dân tộc với nhau. Thông qua những câu hát Ghẹo, người dân nơi đây muốn con cháu mình, những thế hệ nối tiếp phải luôn nhớ lấy những truyền thống, những phong tục, tập quán của ông bà, cha mẹ...Lời của câu hát Ghẹo chủ yếu là những câu ca, những bài ca có nội dung nói về giao duyên đôi lứa, nhưng đồng thời nó cũng chính là những lời nhắn nhủ của những người đi trước truyền lại cho các thế hệ sau, giúp các thế hệ con cháu sau này nhận thức được cuộc sống, biết được cách nghĩ, cách cảm, tình yêu thương của con người - những người nông dân bình dị nhưng có một truyền thống quý báu: Lòng nhân ái, tính thủy chung, tinh thần đoàn kết cộng đồng cùng nhau lao động sản xuất, cùng đấu tranh vì cuộc sống ấm no, hòa bình và hạnh phúc.
Hát Ghẹo chứa đựng trong nó một kho tàng quý giá về tri thức sáng tạo dân gian, những hiểu biết của quần chúng lao động được tích lũy thành những kinh nghiệm trong quá trình ứng xử với tự nhiên và xã hội; được cả cộng đồng thừa nhận và truyền lại cho các thế hệ sau qua trí nhớ, truyền miệng trong quá trình thực hành sản xuất và thực hành phong tục... Đó là những tri thức về môi trường tự nhiên; về lao động sản xuất; về ứng xử cộng đồng...
Hát Ghẹo tuy thô sơ, mộc mạc nhưng nó có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa cộng đồng, nâng cao trình độ thẩm mỹ và sáng tạo nghệ thuật...Đó là một nét văn hóa dân gian của người dân Phú Thọ, góp phần bổ sung thêm cho kho tàng tri thức của dân tộc Việt Nam. Những tri thức này cho đến ngày nay vẫn còn nguyên giá trị to lớn, là những bài học cho các thế hệ mai sau./.
P.B.K