Múa rối là một trong những loại hình nghệ thuật truyền thống gắn liền với tập tục, nghi lễ, hội hè của người Việt Nam. Nghệ thuật múa rối dân gian xuất hiện cùng với sự ra đời của nhà nước Văn Lang thời Hùng Vương dựng nước.
Trên vùng đất Phú Thọ không có múa Rối nước mà chỉ có múa Rối cạn. Hiện nay múa Rối cạn vẫn còn được bảo lưu trong nhiều lễ hội làng xã cổ truyền.
1. Múa Xuân Ngưu và múa Voi ở làng Đào Xá
Lễ hội làng Đào Xá (xã Đào Xá, huyện Thanh Thủy) được gắn liền với sự tích thờ Hùng Hải Công (con thứ 19 của Lạc Long Quân). Trong đình, đền còn phối thờ bà Trang Hoa (vợ Hùng Hải Công) và ba vị đại vương (Tam công) là con của Hùng Hải và Trang Hoa, đã giúp dân vùng ven sông Hồng, sông Đà, sông Bứa trị thủy, làm cho ruộng đồng không bị ngập lụt, mùa màng tươi tốt, bách tính được hưởng ấm no hạnh phúc.
Đình, đền Đào Xá còn thờ bà Quế Hoa công chúa. Bà có phép thần diệu và có tài chước thuật, bày ra nhiều trò múa hát làm vui cho bà Trang Hoa trước khi sinh hạ Tam Công. Trong các trò diễn đó có tiết mục múa “Xuân Ngưu”. Chính vì vậy nên trong những ngày lễ hội dân làng Đào Xá tổ chức múa “Xuân Ngưu” (gọi là múa trâu). Đây là điệu múa mang tính tín ngưỡng, phong tục, do vậy phải làm lễ trước nhang án, bái phục trình Thành hoàng làng chấp thỉnh, sau đó ra cửa đền Tam Công đốt pháo báo tin. Giáp được đăng cai nổi ba hồi trống dài, khắp thôn xóm dâng cờ hò reo, chủ tế dâng 12 cờ cúng lên Thành Hoàng làng. Giáp đăng cai giao cho các hộ gia đình có tiêu chuẩn tam đại, tứ đại đồng cư sống hòa thuận, nhà không có tang, mọi người trong gia đình sống hạnh phúc, khỏe mạnh, có của ăn của để sẽ được tham gia làm hai cỗ bánh “Xuân Ngưu” rước vào đền. Mỗi lồng bánh làm một con trâu bằng nếp đen gọi là nếp đìn (nếp cẩm). Mỗi con trâu được làm bằng 6 đấu gạo. trên mình mỗi con khắc hai chữ “Xuân Ngưu”; một con phủ giấy vàng, một con phủ giấy bạc. Trên bàn tế đặt hai bát nước, một bát đựng quả trứng, bát còn lại đặt chiếc gầu dai bằng cốt tre dán giấy màu. Sau đó chọn một đôi trai gái khỏe mạnh, thành tâm đội hai mâm đựng lồng bánh “Xuân Ngưu” đứng đối diện nhau. Khi Chủ tế vẩy nước ở hai bát vào hai người đội mâm thì đôi trai gái bắt đầu múa, dân làng hò reo theo nhịp trống và làm các trò “Bách nghệ khôi hài” vui cùng đôi trai gái đội lồng “Xuân Ngưu”. Hội múa diễn kéo dài hết tối mồng 3 tháng Giêng thì rã đám.
Trong các ngày 27, 28, 29 tháng Giêng, làng Đào Xá mở hội múa Voi. Vào những ngày này ở trong đình tổ chức dâng hương tế lễ; ở ngoài sân tổ chức múa voi. Múa Voi gồm có hai con “voi” được các nghệ nhân đan bằng nan tre tạo dáng hình con voi khổng lồ (to bằng voi thật), trên mình phủ (mặc áo) bằng mảnh vải xám đen. Khi múa, mỗi con Voi được hai thanh niên khoẻ mạnh nâng thân hình voi diễu khắp sân trước và sân sau đình, vừa đi vừa nhún nhảy, ngả nghiêng làm điệu bộ giữa một biển người xem náo nức, vui tươi. Đây thực sự là một trong những trò diễn múa rối đầu tiên của dân tộc Việt Nam.
2. Trình trò “Bách nghệ khôi hài” ở làng Trẹo
Lễ hội Rước chúa gái do dân hai làng Vy, Trẹo (nay là thị trấn Hùng Sơn, huyện Lâm Thao) tổ chức hàng năm. Tối mùng 6 tháng Giêng dân làng tế sóc và trình voi, ngựa ở đình làng Trẹo và đình làng Vy. Mỗi làng phải làm một con voi màu đen, 2 con ngựa (1 con màu hồng, 1 con màu trắng) bằng nứa đan, phết giấy màu. Voi có đủ bành, ngựa có đủ yên cương trông như voi, ngựa thật.
Sau khi tế sóc và trình voi ngựa tại đình xong thì tổ chức chạy tùng rí. Mỗi thôn cử ra 3 người gánh 3 gánh lúa (một thôn cử 3 nam, một thôn cử 3 nữ). Đòn gánh là một chiếc gậy sơn son, mỗi bên buộc một bó lúa nhỏ chỉ độ một tay lúa (cả bông), trên bó lúa có buộc một nhúm xôi. Hai thôn có 6 gánh lúa, do 3 thanh niên và 3 thiếu nữ khoẻ mạnh, mặc áo rước gánh vào chạy 3 lượt vòng quanh sân đình rồi gánh vào đình múa thờ. Khi múa, cứ mỗi tiếng trống “Tùng” thì trai gái lại rướn người lên. Sau múa là chạy. Khi chạy, chiêng trống giục liên hồi, nhộn nhịp. Sau khi chạy xong cả 6 người gánh lúa vào đình vái 3 vái, ông chủ tế cầm sẵn cây mía lao thẳng về phía sau, rồi nhân dân xô vào cướp những bông lúa để lấy may. Tục này có ý nghĩa muốn cho lúa tốt được mùa, nhà nhà no đủ, vật thịnh dân khang.
Chạy “Tùng rí” xong thì “Rước chúa gái”. Rước chúa gái có cờ dong, trống mở. Kiệu chúa gái được rước qua làng Triệu Phú theo hướng sông Hồng về nơi núi Tản. Tới cây hương đầu làng Vy, vì thương cha nhớ mẹ, Ngọc Hoa buồn rầu không đi nữa. Dân làng phải làm nhiều trò diễn để Ngọc Hoa vui mà lên kiệu đi tiếp. Trò diễn đó được nhân dân đặt tên là “Bách nghệ khôi hài”.
Đội diễn trò “bách nghệ khôi hài” mặc quần áo vá víu nhiều màu, đi trước kiệu. Dẫn đầu đoàn trò là người vác cây mía to, trên ngọn buộc một bó lúa gọi là “Lúa thờ”, tiếp sau là những người hoá trang theo các nghề nghiệp riêng của mình. Người đi câu cá vác một cái sào dài, đầu sào buộc lủng lẳng một cái bánh chưng; người đi săn vác một ngọn giáo bằng cả một đoạn tre to vót nhọn; người làm ruộng vác theo công cụ cày, bừa, cuốc, cào làm bằng gỗ hoặc tre to quá cỡ bình thường và có cả những người đeo mặt nạ, đầu trâu, đầu bò đi theo... Tất cả những đạo cụ được sử dụng trong trò diễn đều làm bằng tre xấu, to quá khổ hoặc méo mó, trông đã thấy ngộ nghĩnh, buồn cười.Hoà trong tiếng trống, tiếng chiêng, đoàn người diễn trò vừa đi vừa lắc lư, nghêu ngao múa hát, diễn lắm trò vui nhộn, khiến cho chúa gái mải xem, luôn vui cười mà dần quên đi nỗi nhớ cha mẹ để vui lòng trên kiệu về nơi núi Tản, sông Đà. Trò diễn càng vui và làm được cho công chúa cười nhiều thì năm đó dân làng gặp được nhiều điều tốt lành, may mắn.
3. Rước Giải ở Thanh Đình
Rước Giải vào ngày mồng 3 tháng Giêng hàng năm tại xã Thanh Đình, thành phố Việt Trì. Để tổ chức hội làng rước Giải, ngay từ sáng mồng 2 Tết, ông cai hội đã chọn cử một số cụ già và một số thanh niên khéo tay đem các nan tre đến nhà ông, để cùng làm ông Giải.
Ông Giải được làm bằng 1/2 cây tre to và thẳng, dài khoảng 5m. Lấy vải đỏ cuốn vào thân cây tre, cắt nhiều giấy màu các loại làm hình vảy rồng dán lên thân tre, đuôi được cắt bằng giấy màu tua thành nhiều dải. Củ tre được cuốn giấy để làm đầu Giải, rễ tre làm dâu Giải. Giấy các màu được dán thành các hình con ba ba, tôm cua, cá, ếch... Trên khung xương được làm bằng tre, buộc một chiếc diều hình thuyền, trên cán treo các con thủy lộc lủng lẳng.
Chẻ nan tre làm một số nơm, dậm, rập, lờ, nắn... để cho 1 số ông làm nghề đánh cá mang theo khi tham gia lễ rước. Nan đan thưa (tượng trưng) và được dán giấy màu bọc theo từng chiếc.
Sáng mồng 3 Tết, 5 ông Giải được rước ra đình đặt trên những chiếc giá kê bằng gỗ. Lễ xôi gà, trầu cau, 5 ông giải được cung kính đặt ngay ngắn tại giữa sân đình. Ông chủ tế đánh 3 hồi trống, đội tế gồm 14 người vào tế và đọc văn tế.
Tế lễ xong thì rước Giải. Các quan viên chức sắc trong làng, trẻ già, trai gái tưng bừng náo nhiệt hoà với tiếng đàn, sáo, trống, chiêng... nhịp nhàng rước 5 ông Giải đi quanh sân đình nhiều lượt. Rước xong, 5 ông Giải được hoá tại sân đình. Sau lễ hóa Giải các trò chơi đánh vật, hát nhà tơ, hát ống, kéo co, đu tiên... diễn ra đến buổi chiều và có khi qua đêm đến hết ngày hôm sau.
4. Trình nghề cướp kén ở Dị Nậu
Làng Dị Nậu, tên nôm là kẻ Núc. Làng thờ các thần núi Cao Sơn, Quý Minh, Bạch Thạch; thần nước Oai Vương và thần bảo hộ làng là Hiển Lang cùng bố mẹ của Hiển Lang.
Tương truyền, vào đời Hùng Duệ Vương, Thánh Tản Viên Sơn cầm quân đánh giặc Thục. Ông Bạch Thạch đóng quân ở Thượng Nông, ông Tản Viên hội quân ở Dị Nậu, ông Cao Sơn đóng ở núi Trang, ông Quí Minh đóng ở Vội Dược. Dưới cánh đầm lớn có người rẽ nước nhảy lên, hình dung cổ quái, da đen như da trâu. Người này tới gặp Tản Viên tự xưng là Vua Quỷ xin theo Sơn Thánh đánh giặc. Tản Viên có ý muốn không nhận. Quỷ Vương bắt một con lợn đen đem trầm xuống giếng sâu, một tay nhắc lợn từ giếng lên, cầm dao tay trái giết lợn ăn thề. Tản Viên cho theo, đặt tên là Oai Vương. Đánh xong giặc, các ông kéo quân trở về. Dân Dị Nậu đến chúc mừng và nói với Tản Viên ban cho phép gì để dân làng ngày thêm đông đúc. Tản Viên bảo Oai Vương giúp dân Dị Nậu cho được như ý nguyện. Oai Vương bày cho một phép là chôn hai cây tre, mỗi cây treo 30 bộ “kén”, mỗi bộ gồm một cái mo cau rạch lỗ ở giữa sỏ vào một cái chầy ngắn bằng gỗ vông có tước xơ ra ở một đầu. Làm lễ tế Thần xong, dân làng xô nhau vào cướp kén. Ai cướp được năm đó sẽ sinh con. Sau này, dân nhớ lời Thần cứ theo tục cũ mà làm. Từ đó dân Dị Nậu mỗi ngày một thêm đông.
Trong lễ hội truyền thống ở các làng Việt Nam thường có tục rước Thần nông. Tùy thuộc vào nhiều lý do mà biểu tượng của Thần nông ở mỗi làng có sự khác nhau. Làng Dị Nậu có tục rước vật giống là 30 bộ “kén” mang tượng hình tính vật nam nữ, được coi là vật biểu tượng của Thần nông để cúng lễ. Quan niệm xưa cho rằng âm dương hòa hợp sẽ sinh ra vạn vật. Các bộ kén này được coi là vật thiêng, là biểu tượng của âm dương, biểu tượng cho việc sinh sôi mùa màng và việc rước “kén” ấy là để cầu cho “âm dương hợp thịnh”, là cái gốc nảy sinh vạn vật, con cháu đầy đàn, cấy hái bội thu, mùa màng no đủ...
Múa Rối là một loại hình nghệ thuật truyền thống gắn bó chặt chẽ với đời sống văn hóa tinh thần của nhân dân làng xã. Múa Rối có ở khắp mọi miền đất nước, nhưng tập trung chủ yếu ở vùng Trung du và đồng bằng Bắc Bộ. Múa Rối cạn ra đời và phát triển từ thời Hùng Vương dựng nước. Nghệ thuật múa Rối đã phát triển đa dạng, phong phú và luôn đồng hành trong tiến trình lịch sử dân tộc. Với nhiều điểm nhấn độc đáo, nếu tour du lịch được gắn kết với các chương trình nghệ thuật múa rối sẽ góp phần lan tỏa các giá trị văn hóa truyền thống phong phú của dân tộc và sự kết hợp ấy sẽ hình thành những chuỗi sản phẩm du lịch văn hóa hấp dẫn của vùng đất Tổ Hùng Vương.
P.B.K