Qua cửa tam quan, chúng tôi bước vào không gian chính điện của ngôi đền. Dường như ở đây, dấu mốc thời gian còn lưu lại qua rêu phong bám trên mái đền và những bức tường cùng rồng phượng uốn mình trên mỗi cột đền. Qua lời tương truyền của các thế hệ, ngôi đền được xây dựng cách đây hơn 2000 năm, từ thời Hai Bà Trưng nổi dậy dấy binh đánh giặc. Đền được nhân dân lập nên để thờ hai chị em Lê Ả Lan và Lê Anh Tuấn vốn là hai vị tướng của quân khởi nghĩa Hai Bà Trưng.

Ngược dòng lịch sử, theo huyền tích và Ngọc phả lưu tại đình Văn Lang kể lại từ thời xa xưa, hai vợ chồng ông bà họ Lê từ vùng Đường Lâm thuộc đất Phong Châu hiếm muộn về con cái nên đã ngược dòng sông Thao đến ngôi đền Nam Sang trang Văn Lang thuộc đất Thao giang để cầu tự. Đến ngôi đền thiêng, ông bà họ Lê ngủ tại đền một đêm, đêm đó, bà vợ nằm mộng thấy có một người đàn bà đến đưa cho một cành hoa. Tỉnh dậy, biết đây là điềm may nên ông bà họ Lê trở về quê mong gặp điều mừng. Thời gian trôi qua, ông bà đã sinh được một gái và một trai, đặt tên là Ả Lan và Anh Tuấn. Hai chị em lớn lên đều khôi ngô tuấn tú, thông minh và khỏe mạnh lạ thường. Ông bà đã cho con đi học chữ và đón thầy về dạy võ nghệ, kiếm cung. Năm hai chị em 17-18 tuổi, trời làm đại hạn, ruộng đất nứt nẻ, lúa khoai đều mất mùa, nhân dân khắp nơi đều đói kém. Trong hoàn cảnh ấy, bố mẹ lại bị quan quân đánh đập, ốm nặng mà chết. Hai chị em đi giao du khắp nơi trong thiên hạ để liên kết với các anh hùng hào kiệt.

Được tin Hai Bà Trưng khởi nghĩa, hai chị em đã cùng mọi người kéo về Hát Môn, Phúc Thọ - Sơn Tây được giao làm tướng tiên phong, đem quân đánh giặc ở xứ Thao Giang. Bằng hai cánh quân thủy bộ, đội quân của Lê Ả Lan - Lê Anh Tuấn đi đến đâu, quan quân Đông Hán tan tác đến đó. Khi tới trang Văn Lang, kẻ thù cũng cuống cuồng rút chạy. Lê Ả Lan đem quân đóng giữ vùng Ao Trời còn Lê Anh Tuấn được giao làm phó tướng, đóng quân ở thung lũng chân núi. Ngoài ra, hai chị em còn cho lập đồn trại ở bến đò và bốn bên doanh trại; tổ chức khai phá bềnh lầy rộc rậm và phì nhiêu. Tháng Giêng năm ấy, Lê Ả Lan cho dân giã gạo nếp, thổi xôi, làm bánh dày, bánh út, mổ trâu mở hội múa kiếm khao quân. Sau đó, hai chị em được lệnh tiến xuống giải phóng Luy Lâu (Bắc Ninh). Trong khi chiến đấu, Lê Anh Tuấn bị thương nặng ở chốn trận tiền.

Sau chiến thắng, hai chị em được phong ấp ở đất Đường Lâm và được trở lại đóng ở Văn Lang. Mấy năm sau, vào ngày 25 tháng 8 âm lịch, cả hai chị em đều mất ở núi Ao Trời (Quân Khê). Tương truyền khi thắng trận trở về lại đất Văn Lang, khi nhân dân mổ trâu vui mừng đón hai chị em tướng quân thì đi đến giữa đường, trời nổi cơn giông bão, mưa to, hai chị em Ả Lan và Anh Tuấn đã hóa về trời, để lại hai nấm đất mối đã đắp cao. Nhân dân đời này hương khói để tưởng nhớ công lao của hai chị em họ Lê đã hết lòng xả thân vì độc lập của dân tộc.

Sau khi hai vị mất, dân trong khu đã báo về kinh đô Trưng nữ vô cùng thương tiếc và xuống chiếu cho Văn Lang trang lập miếu thờ và ra sắc phong cho hai vị là Nhất phong Ả Lan Nương Đức Hạnh Đoan Trang Công Chúa và tặng phong “Hằng Nga Uyển Mỵ Trinh Phụ Phu Nhân”; phong thần hiệu cho Lê Anh Tuấn: Lê Anh Tuấn Hiển Vinh Uy Dũng Đại Vương và tặng phong: “Tế Thế Hộ Quốc An Dân, Phu Vạn Quảng Đại Cao Minh, hiệu Hựu Hùng Chấn Đại Vương Thượng Đẳng Thần”;

Từ đó về sau để tỏ lòng tôn kính hai vị tướng quân, nhân dân xã Văn Lang có ban khánh tiết giúp địa phương quản lý, bảo vệ trông coi và tổ chức tế lễ hương khói các ngày tuần ngày tiết. “Lễ tiệc và hèm tục” như ngày mùng 10 tháng Giêng: “Lễ cầu phúc rước nước” lễ lấy nước để phục vụ cho việc thờ cúng quanh năm. Trong Rước nước có gắn hèm tục là đánh trận giả để diễn lại tích trò quân Hai Bà Trưng đánh giặc; Lễ tiệc ngày sinh hai vị vào ngày 12 tháng Giêng (âm lịch): Hèm tục cúng lợn đen múa hát 3 ngày liền; Lễ tiệc khao quân vào ngày 12 tháng 3 (âm lịch): Hèm tục mổ trâu đen “gọi là bì oa trữ nhục” tức là lấy da trâu căng làm nồi nấu thịt.

Đền Nghè quay hướng Đông Nam. Đền gồm có 3 điện nên còn được gọi là “Đền ba nóc” được mở đầu bằng những cột trụ tượng trưng cho những trụ nối trời và đất, để truyền sinh khí từ trên xuống cho đất và nước.

Đền Nghè còn giữ được 2 bộ kiệu bát cống đầy đủ và một bộ kiệu rước nước. Những di vật này là loại kiệu rất hiếm thấy, kể cả ở các đình miếu miền xuôi. Trên các cỗ kiệu này được chạm rồng, lân, hổ phù, hoa, cỏ mang đầy chất linh thiêng trong việc cầu phúc.

Tuy được xây dựng từ lâu đời nhưng ngôi đền thờ hai tướng có kiến trúc khá đặc biệt. Đền được bố trí thành ba gian nối tiếp nhau. Hai gian ngoài gọi là gian tiền tế, là nơi để treo những bức hoành phi câu đối, để gươm đao, cờ kiệu và là không gian để dân làng đến tế lễ hằng năm. Gian trong cùng kín đáo gọi là gian thượng điện nơi thờ tự long ngai hai chị em tướng quân. Đền nhìn ra cánh đồng lúa bát ngát phì nhiêu, hai bên sông Hồng, sông Thao uốn mình. Trước đây, đền lưu giữ 7 đạo sắc do các triều đại nhà vua phong nhưng do chiến tranh, thiên tai, hiện đền chỉ còn lại hai đạo sắc. Với ý nghĩa lịch sử lớn lao, ngày 28/01/1992, đền Nghè xã Văn Lang được Bộ Văn hóa - Thông tin cấp bằng Di tích lịch sử văn hóa Quốc gia.

Hằng năm, cứ vào mùng 10 tháng Giêng, lễ hội đền Nghè được dân làng Văn Lang tổ chức. Dù ăn đâu, làm đâu, những người con đất Văn Lang đến ngày này cũng trở về vui hội. Theo người già nơi đây kể lại, đúng 0 giờ ngày mùng 6 rạng ngày mùng 7 tháng Giêng âm lịch, người dân làm lễ mở cửa đền, cúng cỗ chay và tế một con lợn đen. Sáng hôm sau đóng cửa, chờ đến đúng ngày mùng 10 thì mở hội. Khai hội là lễ rước nước từ sông Hồng về đền để tắm và cúng tướng sau đó là lễ tế thần và các trò chơi truyền thống. Sở dĩ có tục rước nước về tắm cho tướng vì hôm đó đúng vào ngày hai chị em tướng sinh ra. Sau lễ rước nước là lễ Mộc Dục tức là lễ tắm rửa mộc dục ngai thờ.

Tư liệu ghi rằng: “Công việc này được làng chọn lựa rất kỹ lưỡng, thông thường là các cụ già có tín nhiệm đảm đương. Họ thắp hương, dâng lễ và tiến hành công việc một cách chu đáo. Mộc Dục được tắm hai lần nước: Lần thứ nhất là nước làng vừa rước về; lần thứ hai là nước ngũ vị đã được chuẩn bị sẵn từ trước. Sau lễ Mộc Dục là nghi thức đại lễ đây là nghi thức trang trọng nhất để dân làng dâng cúng các vật phẩm như: xôi, thịt, bánh trái... Việc này được dân làng bàn bạc kỹ lưỡng để chọn ra những người có uy tín vào ban tế gồm: Chủ tế, bồi tế, đông xướng, tây xướng...”.

Đến tháng 3 âm lịch, vì đây là dịp kỷ niệm hai tướng chiến thắng trở về đất Văn Lang, ngày lành tháng tốt, dân làng lại tập trung để tế trâu. Đã thành lệ, cách đó khoảng một tháng, người ta đi chọn trâu. Trâu tế tướng phải to, béo, không bệnh tật, khoáy phải đều chằn chặn và phải được mua ở nhà lành, không trộm cắp, không ốm đau và không có người chuẩn bị sinh nở. Khi trâu được mua về nếu là trâu dữ cũng trở nên hiền lành và không đánh nhau với trâu khác nữa. Tương truyền, những đêm trâu buộc cạnh đền chuẩn bị tế lễ, hổ về ngồi chầu chực bên cạnh nhưng chỉ ngắm nhìn mà không xông vào vồ. Trâu được đưa vào gian tiền tế để tế sống theo nghi lễ sau đó mới đem mổ và làm mâm cúng. Phong tục tế trâu đến nay vẫn được dân làng xã Văn Lang duy trì như một nét đẹp văn hóa nơi đây.

                                                N.T.L