Chu Hưng là địa danh xưa của xã Ấm Hạ (Hạ Hoà - Phú Thọ), nay tuy không còn tên trong địa danh hành chính nữa nhưng hôm nay vẫn được người dân nơi đây nhắc đến mỗi khi nói, khi kể về vùng đất này. Con đường nhỏ thân quen đưa chúng tôi về thăm Chu Hưng vào một chiều se sắt lạnh, gió trên đồi chò thổi vi vút làm cho những tán cọ xoè rộng, lao xao dưới nắng vàng. Những cây chò thẳng tắp đứng hiên ngang bên đồi tự bao giờ qua bao mùa mưa nắng như thước đo thời gian thuở ngàn xưa, như đang cất lên lời kể những câu chuyện ở Chiến khu xưa.
Theo dòng lịch sử và những tấm hình đen trắng còn lưu giữ trang trọng trong nhà trưng bày truyền thống của di tích đền Chu Hưng thuộc quần thể Chiến khu X, chúng tôi được biết, trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, Chu Hưng từng là trung tâm của Chiến khu X. Xung quanh, cả một vùng rộng lớn lau lách, rừng núi là các căn cứ như Hà Lương, Đại Phạm, Gia Điền, Ấm Hạ. Mỗi địa điểm đều có một nhiệm vụ, tất cả như những huyết mạch của cả Chiến khu.
Bước chân qua cổng đền Chu Hưng, nhang trầm thơm ngát hoà vào dáng vẻ trầm mặc, cổ kính, rêu phong của ngôi đền như đưa con người trở về những ngày kháng chiến nơi đây. Cụ Lê Đình Loan, thủ nhang đền Chu Hưng kể rằng, ngôi đền thiêng từ thời vua Gia Long không chỉ là nơi thờ phụng, hương hoả Côn Nhạc Đại Vương, vị tướng tài ba thời Hùng Vương đã có công đánh đuổi ngoại xâm, giữ yên bờ cõi mà còn là vị trí diễn ra những sự kiện quan trọng trong kháng chiến chống Pháp. Mặt trận Việt Minh lấy địa điểm sân đền là nơi tuyên bố xóa bỏ chính quyền thực dân phong kiến, tuyên bố thành lập Hội nông dân cứu quốc, Hội thanh niên cứu quốc, Hội phụ nữ cứu quốc.
Chiến khu X còn xây dựng được một hệ thống các cơ sở phục vụ kháng chiến khắp trong vùng như các kho quân nhu, kho lương thực, các xưởng quân giới sản xuất, lắp ráp vũ khí (tại Đại Phạm, Gia Điền, Hà Lương), nhà in Ngân hàng, nhà in báo Cứu quốc, nhà in Quân đội, trường chính trị, trường thiếu sinh quân, kho vũ khí (xã Gia Điền), trường võ bị Trần Quốc Tuấn, kho quân đội (xã Hà Lương), xưởng quân nhu, xưởng giấy (xã Ấm Hạ).
Những sự kiện lịch sử như đang trở về, hiện lên trong tâm trí người nghe để mỗi người cảm nhận được tầm quan trọng của địa điểm nơi đây.
Vùng đất Chu Hưng thơ mộng hữu tình như một bức tranh tuyệt đẹp trong cái nhìn của các văn nghệ sĩ xưa từng là nơi đặt bản doanh của Hội văn nghệ kháng chiến, sân đền Chu Hưng từng là địa điểm diễn các vở kịch của các văn nghệ sĩ. Đặc biệt, vùng quê này là nơi nhà thơ, nhà viết kịch Lưu Quang Vũ cất tiếng khóc chào đời và ươm mầm cho tài năng thơ ca và kịch. Trong bài thơ “Thôn Chu Hưng” của nhà thơ Lưu Quang Vũ, khung cảnh Chu Hưng hiện lên hết sức đẹp, bình dị và thơ mộng: “Thôn Chu Hưng trăng sao rơi đầy giếng/ Giữa bốn bề rừng rậm nứa lao xao/ Đường ven suối quả vả vàng chín rụng/ Cọ xanh rờn lấp lánh nước sông Thao”. PGS.TS Lưu Khánh Thơ, em gái của nhà thơ Lưu Quang Vũ từng chia sẻ, hồn thơ của anh Lưu Quang Vũ đã được hình thành từ vùng đất Chu Hưng, khi anh còn nhỏ.
Bên mái đền cổ kính, dưới gốc cây sui cổ thụ hàng trăm năm tuổi, từ cuối năm 2019, có một nhà bia lưu niệm được dựng lên với tấm bia đá ghi trang trọng hai ngôn ngữ Việt và Lào: “Ngày 16/4/1949, Đội vũ trang đầu tiên của Quân đội nhân dân Lào có tên gọi “Đội Lát-xạ-vông” đã đến địa điểm này để huấn luyện, học tập quân sự - chính trị và quán triệt các tình hình của cách mạng Lào”.
Hằng năm, nơi đây đón những đoàn cán bộ cao cấp của nước bạn Lào đến thăm và tri ân. Ngược dòng lịch sử theo dòng chữ Việt - Lào đưa chúng tôi trở về với những ngày tháng của năm 1949 và hiểu hơn ý nghĩa của nhà bia lưu niệm khang trang, vững chãi.
Khi ấy, 14 chiến sĩ do đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản giữ vai trò là trưởng ban xung phong Lào - Bắc sau một chặng đường dài vượt qua vòng vây của kẻ thù, vượt sông, vượt núi đã đến được địa điểm Chiến khu X. Để tạo dựng phong trào và tổ chức, ngày 16/4/1949, các chiến sĩ trong đội đã lấy địa điểm sân đền Chu Hưng, dưới gốc cây sui là nơi huấn luyện. Phía nước Lào có đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản, phía Việt Nam có đồng chí Lê Trọng Tấn đến chúc mừng. Chu Hưng tự hào là địa điểm ghi dấu thời kỳ huấn luyện của Đội vũ trang đầu tiên của nước Cộng hòa dân chủ Nhân dân Lào.
Khi đặt chân đến vùng đất Chu Hưng, Chiến khu X, tình nghĩa gắn bó đồng chí anh em đã được hình thành và trở nên thắm thiết. Nhân dân quanh vùng Chu Hưng đã tuyệt đối giữ bí mật cho cán bộ Lào và ra sức đùm bọc, nuôi giấu, hỗ trợ về mọi điều kiện. Cụ Nguyễn Ngọc Chức, 93 tuổi, nguyên lãnh đạo xã Ấm Hạ, từng là người được giao nhiệm vụ bảo vệ Chủ tịch Cay-xỏn Phôm-vi-hản nhớ như in từng mốc thời gian, từng câu chuyện về những ngày tháng cùng kề vai sát cánh với các đồng chí nước bạn Lào.
Cụ Chức tự hào rằng: “Đền Chu Hưng từng là địa điểm quan trọng diễn ra quá trình huấn luyện của Đội vũ trang Lào. Nơi đây sẽ mãi là địa chỉ đỏ về tình nghĩa hai nước Việt-Lào”. Đúng như lời kể của cụ Nguyễn Ngọc Chức, hằng năm, các phái đoàn cán bộ cấp cao của nước Cộng hoà dân chủ Nhân dân Lào đã đến thăm Chu Hưng, địa điểm ghi dấu ấn lịch sử của đất nước Lào.
Những cây xanh được các đoàn cán bộ Lào trồng trong khuôn viên đền Chu Hưng, những nén nhang trầm thành kính, những món quà dành tặng cho những thương bệnh binh của địa phương đã tỏ rõ sự tri ân, tình nghĩa gắn bó keo sơn của các đoàn cán bộ Lào đối với mảnh đất và con người nơi đây. Ông Đặng Đình Đảm, thương binh hạng 1 của Ấm Hạ chia sẻ, ông từng nhận được lời thăm hỏi và quà tặng của đoàn cán bộ Lào khi về thăm Chu Hưng. Ông cảm thấy chan chứa tình cảm và thấy gần gũi đến sâu nặng.
Nguyễn Trường Vũ, người con sinh ra và lớn lên ở Hạ Hoà, nay là sinh viên khoa Ngữ văn trường ĐHSP Hà Nội thổ lộ “Là thế hệ trẻ, em cảm thấy tự hào về quê hương mình, tự hào trước tình nghĩa Việt - Lào thiêng liêng, cao quý”.
Ở nơi đây, giữa vùng trung du thanh bình, yên ả, câu chuyện hào hùng từ quá khứ hiện hữu trên những bức ảnh đen trắng, trên những dòng chữ ở bia đá, như hoà vào màu xanh của cây lá, thấm sâu vào từng thớ gỗ của cây sui cổ thụ bên ngôi đền cổ. Lắng đọng như một mạch nguồn chảy mãi, những câu chuyện kể về Chiến khu xưa như trào dâng cảm xúc trong tâm hồn và tiếp thêm sức mạnh cho con người hôm nay.
N.T.L