Nói đến Phú Thọ là nói đến các địa điểm khảo cổ nổi tiếng, tiêu biểu thuộc văn hóa giai đoạn tiền Hùng Vương như văn hóa Phùng Nguyên (nay thuộc xã Phùng Nguyên, huyện Lâm Thao); văn hóa Đồng Đậu với di chỉ Gò Mã Lao (nay thuộc phường Minh Nông, thành phố Việt Trì); Văn hóa Gò Mun (nay thuộc xã Tứ Xã, huyện Lâm Thao). Các giai đoạn văn hoá trên đây tương ứng với thời kỳ bắt đầu hình thành quốc gia Văn Lang, đó là thời kỳ văn hoá tiền Hùng Vương phản ánh sự phát triển của các công cụ lao động sản xuất và tương ứng với hình thái kinh tế săn bắn và trồng trọt cùng với sự phát triển của mô hình hôn nhân gia đình một vợ một chồng và hình thành các mối quan hệ trong xã hội với sự phân hoá người giàu, kẻ nghèo, manh nha của sự hình thành giai cấp thời kỳ tiền Hùng Vương. Văn hoá Phùng Nguyên được các nhà khảo cổ học phát hiện năm 1961 và mang tên địa danh Phùng Nguyên thuộc xã Kinh Kệ (nay là xã Phùng Nguyên, huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ) có niên đại cách ngày nay từ 3.300 đến 4.500 năm (thuộc cuối thời kỳ đá mới và sơ kỳ thời đại đồng thau). Các di tích khảo cổ thuộc nền văn hoá Phùng Nguyên trên địa bàn tỉnh Phú Thọ đã được phát hiện có 26 địa điểm (26/50 cao nhất trên phạm vi cả nước), đó là các di chỉ: Phùng Nguyên, Gò Ghệ, gò Dạ, gò Mồng, đồi Dung (hay còn gọi là gò ông Kế), gò thành Dền, chùa Cao, xóm Kiếu, gò Miếu, Khu Đường, Mả Nguội, gót Rẽ, gò Con Lợn (xã Thạch Sơn, xã Tứ Xã, xã Cao Xá huyện Lâm Thao); đồi Giàm, Thọ Sơn (thành phố Việt Trì), An Đạo, xóm Rền (huyện Phù Ninh); gò Bông, Hồng Đà, gò Chè, đồng Ba Trăm (huyện Tam Nông); gò Chùa (huyện Cẩm Khê); Ô Rô, gò Cháy, Đoan Thượng (huyện Thanh Thuỷ). Tiêu biểu nhất phải kể đến địa điểm Xóm Rền, xã Gia Thanh, huyện Phù Ninh là di tích tiêu biểu, đặc trưng nhất của văn hoá Phùng Nguyên. Di tích do cố giáo sư Hán Văn Khẩn - Khoa Lịch sử trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (Nay là trường Đại học KHXH&NV) phát hiện và tổ chức khai quật khảo cổ nhiều lần và đã thu được nhiều hiện vật bằng các chất liệu gốm, đá, xương động vật và các cục xỉ đồng... là các công cụ, vũ khí và đồ trang sức tiêu biểu của văn hoá Phùng Nguyên. Đặc biệt, tại di chỉ Xóm Rền đã khai quật và tìm thấy hai bộ hài cốt người còn khá nguyên vẹn được xác định là chủ nhân của nền văn hoá Phùng Nguyên. Đây là di tích lần đầu tiên tìm thấy mộ táng hài cốt người là chủ nhân thuộc nền văn hoá Phùng Nguyên trên quê hương Đất Tổ và cũng tại di chỉ này, đã tìm thấy chiếc Nha Chương bằng đá ngọc có kích thước to nhất từ trước đến nay còn nguyên vẹn, hiện vật đó chứng minh rằng xã hội của thời kỳ văn hoá Phùng Nguyên (tiền Hùng Vương) đã có sự phân chia giàu nghèo và người có quyền lực đứng đầu bộ lạc (thống trị) và người nghèo (bị trị). Tất cả các hiện vật khảo cổ được tìm thấy tại Xóm Rền đều được chế tác và sử dụng tại chỗ mang tính địa phương bản địa khá rõ nét.
Đến giai đoạn văn hoá Đồng Đậu thuộc thời kỳ văn hoá tiền Hùng Vương, con người Phùng Nguyên đã có sự dịch chuyển vị trí cư trú theo xu hướng tiến về xuôi (phương Nam). Vì vậy, ngoài di chỉ Đồng Đậu thuộc xã Minh Tân huyện Vĩnh Tường tỉnh Vĩnh Phúc là địa điểm tìm thấy chủ nhân (mộ táng) và các hiện vật của văn hoá mang tên Đồng Đậu, thì dấu vết của văn hoá Đồng Đậu trên đất Phú Thọ rất ít và mờ nhạt. Trên địa bàn Phú Thọ mới chỉ phát hiện 5 địa điểm chủ yếu trên địa bàn thành phố Việt Trì - Kinh đô Văn Lang xưa của thời kỳ Hùng Vương dựng nước, đó là: Đồng Đậu Con, Gò Diễn, Nội Gan, Gò Mã Lao và Đồng Xấu. Tầng văn hoá của văn hoá Đồng Đậu không nằm riêng biệt mà nằm đan xen với các nền văn hoá trước và sau Đồng Đậu như Phùng Nguyên, Gò Mun và Đông Sơn. Đến giai đoạn văn hoá Gò Mun được phát hiện tại xã Tứ Xã, huyện Lâm Thao. Mật độ các di tích thuộc văn hoá Gò Mun trên đất Phú Thọ dày hơn so với văn hoá Đồng Đậu với 12/25 địa điểm thuộc văn hoá Gò Mun trên cả nước, đó là các di tích: Gò Mun, Gò Tro trên, Gò Tro dưới. Gò Ghệ, Gò Dạ (mộ táng), Gò Chiền, Gò Gai, Gò Thế, Nội Gan, Gò Mã Lao, Gò Tôm, Gò Con Cá, Gò Chon (xưởng chế tác đá). Các hiện vật được tìm thấy tại di chỉ Gò Mun khá đa dạng và phong phú về chất liệu và loại hình, thể hiện trình độ phát triển cao của cư dân thời tiền Hùng Vương. Đặc biệt, tại di chỉ đã phát hiện dấu tích hạt thóc cháy, trong tầng văn hoá, đó là bằng chứng nghề nông trồng lúa nước đã rất phát triển và cây lúa đã là cây lương thực chính của cư dân thời tiền Hùng Vương.
Kết thúc ba giai đoạn văn hoá thời kỳ tiền Hùng Vương: Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun trên địa bàn Đất Tổ, con người và xã hội thời kỳ Hùng Vương bước sang giai đoạn phát triển cao hơn thể hiện qua các hiện vật khảo cổ được phát hiện tại các di chỉ khảo cổ thuộc nền văn hoá Đông Sơn. Trên địa bàn tỉnh Phú Thọ đã phát hiện được 7/275 di tích khảo cổ văn hoá Đông Sơn trên phạm vi cả nước. Đó là các địa điểm: Làng Cả, Gò De (phường Thọ Sơn, xã Thanh Đình thành phố Việt Trì); Vạn Thắng (huyện Cẩm Khê); Gò Mun, Gò Bún, Gò Môn Dền (xã Tứ Xã, huyện Lâm Thao) và di chỉ thuộc xã Đoan Thượng (huyện Thanh Thuỷ). Tiêu biểu là hai địa điểm khảo cổ là Làng Cả, di chỉ Gò De đều tìm thấy dấu tích hài cốt của mộ táng con người chủ nhân của văn hoá Đông Sơn cùng nhiều hiện vật tuỳ táng phản ánh sự phát triển của nền kinh tế và xã hội thời kỳ Hùng Vương. Đó là trống đồng minh khí, khoá thắt lưng bằng đồng, vũ khí bằng đồng v.v... Chứng minh thời kỳ này, trình độ chế tác công cụ lao động và vũ khí cùng đồ trang sức bằng kim loại đã đạt tới kỹ thuật cao bằng các nguyên liệu đồng thau chiếm vai trò chủ đạo. Kỹ thuật chế tác đồ đá để làm đồ trang sức cũng đạt tới kỹ thuật tinh xảo thể hiện tính mỹ thuật khoan, mài với tư duy khá hoàn hảo của cư dân thời Hùng Vương. Đặc biệt, tại di chỉ Làng Cả (phường Thọ Sơn, thành phố Việt Trì) đã phát hiện rất nhiều mảnh gốm vỡ nằm độc lập ngoài các mảnh gốm được chôn theo hài cốt. Như vậy, rút ra kết luận Di chỉ Làng Cả vừa là nơi cư trú vừa là nơi chôn cất của cư dân kinh đô Văn Lang. Song một trong những kết quả rất quan trọng ở di chỉ khảo cổ Làng Cả, qua 2 lần thám sát và khai quật đã phát hiện một số lượng lớn mộ táng (307 mộ), trong đó có 40 mộ được chôn theo đồ tùy táng với số lượng lớn các công cụ lao động và vũ khí, đồ trang sức bằng đồng, phản ánh trình độ phát triển ở mức độ cao của kinh tế, quân sự và xã hội của thời kỳ Hùng Vương. Trong số 40 ngôi mộ thì có 36 ngôi mộ chôn theo hiện vật đồ tuỳ táng hoàn toàn mang yếu tố bản địa. Còn lại 4 ngôi mộ chôn theo hiện vật tùy táng vừa có yếu tố bản địa lại đan xen với yếu tố phong cách Hán. Số lượng hiện vật chôn theo đồ tuỳ táng cũng khác nhau, mộ nhiều, mộ ít. Đặc biệt có hai hiện vật chôn theo là trống đồng minh khí và chiếc khoá thắt lưng bằng đồng (bảo vật quốc gia), thể hiện đẳng cấp xã hội và quyền lực của chủ nhân ngôi mộ, chứng tỏ xã hội đã có sự phân chia người giàu, người nghèo và xuất hiện vai trò người đứng đầu bộ lạc, khẳng định văn hoá Đông Sơn là thời kỳ phát triển cực thịnh của thời kỳ Hùng Vương dựng nước với sự ra đời quốc gia Văn Lang. Trên địa bàn thành phố Việt Trì (kinh đô Văn Lang xưa) nói riêng và trên địa bàn vùng Đất Tổ nói chung có mật độ khá dày đặc các di chỉ của văn hoá thời kỳ Đông Sơn. Có thể khẳng định khu di chỉ khảo cổ Làng Cả cùng với các di tích khác như Gò De (xã Thanh Đình), Thuỵ Vân, Minh Nông, Tiên Cát, Thanh Miếu, Thọ Sơn, Quất Thượng... phản ánh Việt Trì là một trong những trung tâm quần cư lớn của thời kỳ Hùng Vương - Là một trong 15 bộ của quốc gia Văn Lang buổi bình minh lịch sử dân tộc.
Có thể thấy rằng giai đoạn văn hoá tiền Hùng Vương và Hùng Vương tương đương với các giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun và Đông Sơn đã được tìm thấy trên vùng quê Đất Tổ rất đa dạng và phong phú về số lượng địa điểm và hiện vật. Nhiều hiện vật rất có giá trị về mặt lịch sử, văn hoá và khoa học như Nha Chương, Trống đồng, Khoá thắt lưng bằng đồng là những bảo vật quốc gia tiêu biểu cùng với bao nhiêu hiện vật khảo cổ khác chứng minh về văn hoá tiền Hùng Vương và thời kỳ Hùng Vương. Song, hiện trạng của các di tích khảo cổ nói trên đang có nguy cơ bị thiên nhiên và con người huỷ hoại, làm thay đổi và biến dạng di tích, ảnh hưởng đến công tác bảo tồn và phát huy giá trị các di tích khảo cổ thời kỳ tiền Hùng Vương và thời đại Hùng Vương (văn hoá Đông Sơn). Các địa điểm khảo cổ cần được các cấp các ngành quan tâm đầu tư khoa học và kinh phí để xây dựng và giữ gìn các địa điểm khảo cổ nhằm tuyên truyền và giáo dục lịch sử thời đại Hùng Vương dựng nước cho các thế hệ trên quê hương Đất Tổ nói riêng và nhân dân cả nước nói chung.
Đ.Đ.T
Tài liệu tham khảo:
1. Kỷ yếu hội thảo khoa học “Tìm hiểu Văn hoá Phùng Nguyên” 40 năm phát hiện và nghiên cứu văn hoá Phùng Nguyên - Sở VHTT-TT xuất bản năm 2001.
2. Kỷ yếu hội thảo khoa học kinh đô Văn Lang - Sở VHTT- TT Vĩnh Phú xuất bản năm 1996.