Trước hết, nói về chủ đề, được đề cập nhiều nhất trong tập thơ đó là hình ảnh quê hương, đất nước, con người, tình cảm đối với cha mẹ, anh em, con cháu, những cảm nhận với những vùng đất, con người mà tác giả có dịp lui tới. Thơ của tác giả Quản Sơn có sự bồi hồi, trăn trở. Với chị, thơ là sự ngẫm ngợi, thầm lặng chiêm nghiệm, thả hồn mình vào những cung bậc cuộc đời, đôi khi là cảm xúc về một thời hoa niên xa xăm ký ức: “Nhưng sao mãi bồi hồi trăn trở/ Sợ mong manh chẳng tới bến bờ”.
Đó là hai câu thơ trong bài “Tự sự”. Cái sợ của người con gái đang dần bước vào cái tuổi xưa nay hiếm thì quả đúng như tâm trạng của chị. Sợ mong manh, chính là sợ vỡ, sợ gãy mái chèo trên con thuyền cuộc đời. Rồi nữa: “Để không còn chỉ là giấc chiêm bao/ Nếu có thể đi ngược đường, ngược nắng/ Ngược cả gió cùng trời mưa rất nặng/ Quá nửa đời vẫn thương nhớ bao nhiêu”.
Đó là cách làm mới từ trong nhận thức, từ trong tâm trạng, từ trong cách nhìn nhận thời cuộc, mà quan trọng nhất là trung thực với chính mình, dám đối diện với sự thật. Tác giả viết mà đang như đối diện với cuộc sống. Đó là sự làm mới có phần xa xót. Thật không dễ gì? Để đi ngược nắng, ngược gió. Phải nói tập thơ đã nổi trội khi tác giả Quản Sơn hướng cảm xúc về mạch nguồn, nơi đã sinh ra mình. Quê hương luôn gọi về, tình cảm thân thương của con người luôn hướng về con sông, lũy tre, bến quê cùng với những người thân quan trọng trong gia đình. Tôi xúc động khi đọc ở tác giả những câu thơ ấm áp và nặng lòng với làng quê, như bài “Bánh nẳng quê”: “Gạo chọn để làm bánh nẳng/ Là em nếp cái hoa vàng/ Rộn ràng ngõ dọc - đường ngang/ Gói cả tình người sâu nặng”.
Tôi rất thích câu cuối của đoạn thơ: “Gói cả tình người sâu nặng”. Đúng như một người từng trải đã nói: Tôi đến ăn cỗ nhà anh, không phải chỉ là ăn cỗ mà “ăn” trong ngoặc kép là ăn cái bắt tay, cái nụ cười, cái ánh nhìn của anh, của vợ con anh, gia đình anh. Thì ở đây rõ ràng không phải mua bánh nẳng để ăn bánh nẳng, mà ăn cái tình người được gửi ở trong đó.
Khi đi về phía xế bóng, người ta hay nhớ về thời gian đã qua, về quê hương, tuổi thơ, những người bạn tri kỷ, những thăng trầm được mất. Những câu thơ viết về cha, về mẹ của Quản Sơn là những lời tự sự, thành thật nhất, thành kính: “Bên thềm xuân con cứ thấy nghẹn lời/ Bao trân quý tâm thành dâng kính mẹ/ Hãy cùng cạnh cha yên vui mẹ nhé/ Lòng nghẹn ngào thầm gọi Mẹ - Mẹ ơi”.
Từng là cô giáo mầm non, từng là cán bộ chủ chốt của xã, Bí thư Đảng ủy, đã từng đi qua các cương vị công tác khác nhau, ở vị trí nào chị cũng là người mẫn cán, trách nhiệm và nêu gương. Cứng cỏi là thế mà khi trở lại nhà mình nơi sinh thành, lúc không có mẹ, Quản Sơn đã phải xa xót thốt lên: “Một năm bầm vắng trên đời/ Giọt nắng cũng chẳng đậu nơi nhà mình/ Thiếu bầm nhà cũng vắng tanh/ Căn nhà trống trải tơ mạng nhện buông”.
Đối với mẹ thì như vậy? Còn đối với người thân trong gia đình, tác giả trân quý, vì có quý, có yêu nên mới dặn dò con dâu như dặn dò con gái của mình: “Bởi là dâu trưởng trong nhà/ Sống luôn gương mẫu thật thà phân minh/ Bao nhiêu khó nhọc nghĩa tình/ Chẳng bao giờ lại so mình thiệt hơn”.
Rõ ràng một người giàu nội tâm và hết sức coi trọng hạnh phúc tinh thần mới thốt lên những câu cốt nhục như thế.
Còn một mảng đề tài, nếu không nhắc tới, tôi e rằng có lỗi với tác giả: Đó là thơ viết về tình yêu đôi lứa, chị vẫn tìm những câu thơ dẫn người đọc đến những khát khao, để tin tưởng, không bi quan “Em nghiêng xin gửi sang anh/ Tình yêu muôn thuở ta dành cho nhau”.
Hay: “Chiều không anh buồn xoe mắt gió/ Nước chảy về xuôi thương nhớ lạc dòng”.
“Buồn xoe mắt gió” một từ tượng hình đắt quá. Tác giả đặt vào đúng văn cảnh và ngữ cảnh. Có lẽ không có từ nào thay được từ thần đó. Còn nhiều, nhiều nữa những câu, từ ở các bài khác, xin được phép đàm luận ở những dịp sau.
Trở lại với thơ của Phan Hùng, nguyên Đại tá Quân đội nghỉ hưu. Anh có 68 bài thơ trong tập, một nửa là thơ Đường Luật. Tôi biết anh đang sinh hoạt Câu lạc bộ thơ Đường Luật và một số hội thơ khác. Thơ Đường Luật kén chọn người đọc, người viết, vì nó có luật bằng trắc và hai vế đối. Tôi đã từng làm câu đối, nên rất thích những cặp đối trong thơ Đường Luật của Phan Hùng. Mặc dù anh rất khiêm tốn, rụt rè với thơ ca: “Lớn tuổi nay rồi lại thích thơ/ Văn chương chữ nghĩa tựa đèn mờ/ Gieo vần lẫn cẫn sai thanh hỏi/ Viết chữ bần thần thiếu dấu ơ”.
Thơ Phan Hùng có chiều sâu nội tâm, anh cũng đã chú ý đến những xao xác mơ hồ như có như không, mà hết sức tinh tế của những tâm trạng con người. Phải chăng anh đã khắc cốt lời dạy của người cha: “Khi làm ăn phải mẫn cán cần cù/ Phân định đúng sai chớ nhầm lẫn/ Giữ tâm thế khoan dung không thù hận/ Chỉ báo ân không báo oán hại người”.
Nghĩ đến đây, tôi nhớ lại đôi câu đối mà cha tôi sưu tầm ở các bậc hiền triết để lại cho tôi: “Chi túc tâm thường lạc/ Vô cầu tự phẩm cao”.
Tức là trong cuộc sống hàng ngày, cái gì cũng cứ cho là tạm đủ thì tâm hồn lúc nào cũng sảng khoái, không cầu cạnh tham lam, thì tự nhiên phẩm giá của mình đã là cao cả lắm rồi. Thơ Phan Hùng viết về quê hương, nó thấm đẫm trong từng con chữ, nó làm toát lên chính chất mong manh vụt hiện của đời sống, của vẻ đẹp, của vùng quê bán sơn địa và nói cho đầy đủ hơn đó là của hạnh phúc con người. Ta hãy cùng tác giả thăm chợ quê: “Người mua thiếu lạng đà vui vẻ/ Kẻ bán thừa cân cứ ngọt ngào/ Cuộc sống quê mùa yêu lắm ạ/ Về rồi bạn sẽ nhớ chênh chao”.
Nhưng có lẽ chỉ khi viết về quê hương, về nơi chôn rau cắt rốn của mình, về vùng quê mà tác giả đã gắn bó máu thịt với nó thì những câu thơ có thần hứng nhất: “Quê em làng Sỏi vùng đồi/ Yêu nhau em lại cùng tôi tìm về/ Cánh đồng xanh mướt chân đê/ Con đê Lâm Hạc nằm kề bên sông”.
Khó mà giải nghĩa rành rọt đâu cảnh, đâu tình. Nó quấn quyện tan biến trong nhau, nhưng người đọc cảm nhận được hồn người cộng hưởng. Ta hãy nghe lại cặp đối hoàn chỉnh khi tác giả viết về núi Nghĩa Lĩnh - Đền Hùng: “Phía ấy đồi cao kìa hổ phách/ Bên này suối thẳm nọ long thanh/ Giang sơn tựa gấm ngàn đời thịnh/ Tổ quốc như hoa vạn đại lành”.
Ta cũng thấy chất sử thi trong thơ tác giả. Trên vùng đất lịch sử văn hóa ngàn đời, ta có cảm giác hồn thơ anh như sợi tơ đàn, lịch sử vùng đất khẽ chạm vào là rung lên âm vang truyền thống mê hồn. Nó không khô khan, trái lại rất đắm say, mướt mát. Thơ Phan Hùng viết về mẹ đã tạo được ấn tượng đặc biệt đối với tôi: “Mất mẹ rồi con chỉ thấy mùa đông/ Mười năm lẻ nhớ từng câu nói/ Nghe gà gáy ngỡ lời người gọi/ Nâng giấc con thơ khi đông gió lạnh lùng”.
Đây là tình cảm người con thương mẹ đến thắt lòng, hàm chứa trong đó là niềm kính yêu và biết ơn sâu sắc, người mẹ nghèo cả đời lam lũ, nhường nhịn, hy sinh hết mình vì các con và gia đình.
Viết đến đây tôi chợt nhớ đến câu thơ của Nguyễn Ngọc Oánh đăng trong “100 bài thơ hay nhất thế kỷ XX do Nxb Giáo dục ấn hành năm 2007: “Áo nâu phơi vẹo bờ rào/ Cái phận đã bạc còn cào phải gai/ Quả cà cõng mấy củ khoai/ Con thút thít, mẹ nghẹn hai ba lần”.
Thơ viết về tình yêu của Phan Hùng, nó thấm đẫm trong từng con chữ, nó làm toát lên tính chất mong manh, vụt hiện của đời sống, của vẻ đẹp, của niềm vui và hạnh phúc: “Không biết giờ này em nhớ anh không/ Hay nỗi nhớ em gửi về đâu đó/ Trái tim em có còn bỏ ngỏ/ Và có còn khoảng trống đón chờ anh”.
Rồi nữa, khi bước chân mê dụ dẫn tác giả đến hồ Than Thở ở Đà Lạt, tác giả hiểu điển tích tại sao lại gọi là hồ Than Thở. Nhưng tứ thơ hiện ra bằng nghệ thuật sắp đặt hình ảnh, ở đó những ý tưởng được bật lên “Nỗi khổ cay xè trong ánh mắt/ Niềm thương mặn chát ở ven cầu/ Nhân tình thế thái sao mà bạc/ Để cuộc yêu này đắm bể sau”.
Tôi rất đồng cảm với tác giả vì có thấm đẫm câu thơ của nhà thơ Tố Hữu: “Ba con tôi đã ngủ lâu rồi/ Con bao nhiêu chưa được ngủ trong nôi”. Từ đó mình có đặt hoàn cảnh của mình vào hoàn cảnh của người khác ta mới thấy cảm thông, lắng đọng và chứa nặng tình người. Ta hãy nghe tác giả chia sẻ: “Lại cùng tập ghép vần thương/ Lại câu e ấp vấn vương đợi chờ”.
Tôi rất thích câu lục bát, tác giả sử dụng hai từ “lại” đứng trước câu. Các bài lục bát của Phan Hùng khá chuẩn mực.
Viết đến đây có lẽ là hơi dài đối với một bài lý luận. Ta có thể tóm tắt một vài ý về thơ của hai tác giả Phan Hùng và Quản Sơn ở tập “Duyên quê” như sau:
Chúng ta gặp ở đây tiếng nói riêng tư của một tâm hồn đa cảm nhiều nghĩ suy, day dứt trước cuộc đời và những phút giây thăng hoa của cảm xúc.
Chất thơ lẫn giọng thơ đều bình dị, chân thật, ít thấy sự gia công cầu kỳ trong nghệ thuật thể hiện. Những mỏi mong của hai tác giả cũng thật chân tình, thật tự nhiên. Tập thơ này giúp cho người đọc hình dung đầy đủ hơn về thế giới tinh thần của tác giả. Từ niềm riêng tư ấy, họ mở lòng ra với mọi người. Nó cho ta thấy biết bao trạng thái cảm xúc: Khi ríu ran hạnh phúc, lúc trầm tư khắc khoải, vừa cụ thể, gần gũi lại vừa như một ảo ảnh xa xôi mơ hồ. Hai tác giả thường để cho ngòi bút đi theo cảm xúc, không gò vào một thể thơ nhất định nào. Không tỏ ra cầu kỳ hình thức, không bị lệ thuộc vào chữ nghĩa. Thơ hai tác giả tự nhiên như chính cuộc sống đời thường, thoát ra từ cái tôi của mình để tự ngắm nhìn và được sống bằng chính những cảm xúc của mình. Đó mới là những khoảnh khắc chân thực và linh diệu nhất của một người làm thơ.
B.V.P